Inspraakmonsters creëren een visioen
Het ontstaan van het IJplein
Sinds eind 2020 is het IJplein een beschermd stadsgezicht. Dit is gebeurd op aandringen van buurtbewoners. Ook bij het ontwerp van de wijk heeft de buurt een grote stem gehad. Dat heeft ervoor gezorgd dat het IJplein een uniek stukje Amsterdam is geworden.
Foto: Stadsarchief Amsterdam.
De hele geschiedenis van het IJplein is bijzonder. Het begon al met het failliet van de Amsterdamse Droogdok Maatschappij in de jaren 70. Die verkocht het terrein. Maar de scheepswerf werd geen woonwijk voor de rijken. Ook al was dat het meest logisch.
De ondernemingsraad wist namelijk af te dwingen dat de werf een wijk met sociale woningbouw zou worden. Op die manier zouden de wortels van Noorderlingen en de ziel van de arbeidersbeweging behouden blijven, in de vorm van wonen.
De Amsterdamse Droogdok Maatschappij vanuit de lucht gezien, in 1972. (Foto: Stadsarchief Amsterdam)
Zicht op het water
De gemeente wilde vervolgens een aantal min of meer gesloten bouwblokken met portieketagewoningen laten bouwen. Dit was de gebruikelijke bouwvorm in Amsterdam. Maar buurtbewoners zagen dit niet zitten. Die wilden echt iets anders. Ze wilden dat de bijzondere locatie aan het IJ in het plan tot zijn recht kwam. Met zicht vanuit de Vogelbuurt op het IJ en de binnenstad.
Koppige wethouder
Michael van der Vlis was in die tijd de wethouder Ruimtelijke Ordening (DRO). Samen met de stedenbouwers van DRO wilde hij niet van het oorspronkelijke plan afwijken. Maar het verzet uit Noord hield aan. Daarom ging Jan Schaefer zich met de ontwikkeling van de voormalige werf bemoeien. Hij was de wethouder Wonen – u weet wel, die van ‘In geouwehoer kun je niet wonen’.
'Ze wilden dat de bijzondere locatie aan het IJ in het plan tot zijn recht kwam.'
Rem Koolhaas
Jan Schaefer stond aan de kant van de Noorderlingen. Hij vond het plan van de gemeente ook niks. Daarom haalde hij architect Rem Koolhaas erbij en zijn bureau OMA. Koolhaas kreeg de functie van ‘conditionerend architect’. Van die functie had toen nog niemand gehoord. Het was een slimme zet van Schaefer. Zo kon hij Koolhaas onofficieel de opdracht geven om een nieuw plan voor het gebied te maken.
Van inspraakmonsters ...
De keuze voor Koolhaas was niet echt logisch. Hij was beginnend architect en had nog niets gebouwd. Bovendien had hij kort daarvoor gezegd: “...buurtbewoners? Ik geloof dat er in Nederland nog maar heel weinig echte buurtbewoners bestaan. Dat is allang een synthetisch leger van inspraakmonsters geworden, geoefend in een speciale vorm van terreur.”
... tot samenwerking
Maar de jonge architect greep zijn kans. Het was onduidelijk wie het nu voor het zeggen had, en Koolhaas trok de regie naar zich toe. Het resultaat: de buurtbewoners leerden in heel korte tijd hoe het ontwikkelen van een nieuwe woonwijk in zijn werk gaat. Bovendien gaven zij Koolhaas tijdens een samenwerkingstraject volop ideeën voor zijn ontwerp.
Burgemeester van Thijn (helemaal links, met bril) op werkbezoek in het inspraakkantoor IJplein. Architect Rem Koolhaas licht hem in over het bouwproject IJplein. (Foto: Stadsarchief Amsterdam)
Sociale woningbouw
De samenwerking tussen buurtbewoners en het architectenbureau leverde een bijzondere en gewaardeerde wijk op, met veel sociale woningbouw. Het ontwerp van de woningblokken is bijzonder, omdat zoveel mogelijk mensen vanuit hun woning het IJ kunnen zien. Bovendien zijn er veel verschillende typen woningen gebouwd. Sommige met vernieuwende plattegronden.
Buitenruimte
Ook over de buitenruimte is goed nagedacht. Het uitgangspunt was: op alle momenten van de dag moeten allerlei activiteiten mogelijk zijn. Bovendien heeft ook het groen veel aandacht gekregen. Dat is zorgvuldig ontworpen, met steeds de openheid van de wijk en het zicht op het IJ in het achterhoofd. De bomen die zijn gepland, sluiten bovendien aan bij de kleuren van de gevels.
Het IJplein en de Meeuwenlaan, Motorkanaal en Motorwal vanuit de lucht gezien, in 1987. (Foto: Stadsarchief Amsterdam)
Een visioen
Al snel nadat de wijk klaar was, werd die als verfrissende stedenbouwkundige en volkshuisvestelijke mijlpaal gezien. De belangrijke kunst- en architectuurcriticus Geer Bekaert schreef bijvoorbeeld: “Het IJplein te Amsterdam, het blijft voor mij een visioen. Je ziet het, je voelt het, je ademt het in als verse zuurstof, maar je kunt het haast niet geloven, het komt van een andere wereld, het overvalt je. Je wilt het steeds opnieuw zien en ervaren.”
Voor het schrijven van dit artikel is onder andere gebruik gemaakt van ‘Het IJ‐plein. Cultuurhistorische verkenning. C 18‐038 Amsterdam’ van de gemeente Amsterdam.